Život / Kultura

Piše: Rubina Čengić

U Sarajevu će 5. aprila biti otvorena izložba fotoreportera Rikarda Larme, autora nekih od najljepših i najpotresnijih fotografija ratnog Sarajeva.

O njemu su proteklih godina pisali mnogo: da ima vrhunsko umijeće, da je majstor, da je tokom rata bio lešinar jer čeka nečiju smrt da bi napravo dobru fotografiju, da je Rikard lavljeg objektiva, da je umjetnik koji na svojim slikama donosi neodoljivu poetiku dramskog sadržaja, da ujedinjuje snagu umjetničke imaginacije i virtuoznost fotografskog zanata.... no o njemu ipak najbolje i najviše govore njegove fotografije, a bilježio ih je svuda – na ratištima, na pregovorima, na ulicama tokom kratkih epizoda zatišja i mira, netom nakon eksplozija...  Imao je pažljivo oko i mirnu ruku – to je valjda najpotrebnije za fotografije, potom veliko srce i želju da neke trenutke ne ostavi zaboravu, ali je bio i neustrašiv -  na početku rata je ranjen i na štakama je bio svuda gdje se nešto dešavalo.  Tako četiri puta. To je Rikard Larma!

Podsjećanja radi, opsada Sarajeva bila je jedna od najdužih opsada u istoriji  modernog ratovanja i najduža opsada jednog glavnog grada ikada - trajala je 44 mjeseca, od aprila 1992. do decembra 1995. godine. Tokom opsade grad je bio gotovo potpuno odsječen od ostatka države i svijeta, nije bilo hrane, struje, plina, lijekova i vode... blizu 20.000 vojnika je okruživalo grad, a među njima je bio nepoznat broj snajperista koji su vrebale sve što se kretalo – automobile, ljude, pse... Ljekari su bilježili svakog dana pet do petnaest osoba ranjenih snajperom. Dnevno je na grad padalo, u prosjeku, 329 projektila raznih vrsta, pa se cijeni da je ispaljeno oko 50.000 tona samo topovskih granata. Prema Istraživačko- dokumentacijskom centru (IDC), tokom opsade u Sarajevu je ubijeno 14.011 ljudi.  Ujedinjene nacije su tada uspostavile AirLift za "snabdjevanje okruženog grada“ što je na kraju bila akcija duža i od  čuvenog  Air lifa za Berlin koji je bio izolovan u istočnoj Njemačkoj.  U takvom ambijentu Larma nije imao slobodnog dana, a svaki put kada bi ga rad za Associated Press odveo izvan BiH - on bi se vratio!

Fotograf i kulturni aktivista Vinko Šebrek iz Zagreba, inače dugogodišnji predsjednik Fotokluba Zagreb, fotokluba sa najvećom tradicijom u regiji, je za Larmine fotografije rekao da su poput „proze Meše Selimovića, Ivana Lovrenovića, Mile Stojića, Nedžada Ibrišimovića, Ive Andrića, Branka Ćopića, Josipa Mlakića, Igora Štiksa... Svaki, pa i najokrutniji fotografirani trenutak ističe lirsku profinjenost Larmine duše. Larmine fotografije prizivaju stihove Kamenog spavača Mehmedalije Maka Dizdara koji kaže Ima jedna zemlja, Bosna da oprostiš, zatim škrte poetske forme Antuna Branka Šimića, mudre i duhovne poruke Nikole Šopa, ali i izraza Marka Vešovića, Abdulaha Sidrana, Izeta Sarajlića, Anđelka Vuletića...“.

Rikard Larma je rođen u Zavidovićima  2. aprila 1954. godine. Završio je Srednju školu fotografskog smjera i od tada cijeli život radi, uči, kreira, stvara, promiče, promovira i živi fotografiju.  Prvi učitelj  mu je bio otac Leopold, zatim se kao fotoamater usavršavao na tečajevima fotografije u višim razredima osnovne škole u Sarajevu, a potom u Foto-kino klubu 26. novembar, kasnije u Foto-savezu BiH i Foto-savezu Jugoslavije. Kao početnik fotoamater proslavio se „life“ i portretnom fotografijom, ali se bavio mnogim oblastima i žanrovima fotografije. S nepunih 20 godina postao je najmlađi fotoamater prve klase u BiH i tadašnje zajedničke države Jugoslavije. Od 1974. godine je radio u različitim izdanjima novinske kuće “Oslobođenje” iz Sarajeva i brojne druge sarajevske i jugoslovenske časopise – od sportskih novina preko nedjeljnih magazina, estrade, umjetnosti, porodice, politike, biznisa... Bio je među najboljim fotoamaterima u BiH i učestvovao je na brojnim izložbama fotografije u zemlji i u svijetu.

Početak rata ga je preko noći učinio ratnim fotoreporterom i dugo je radio za Associated Press. Urbana legenda vezana za profesionalnost Rikarda Larme kaže da je jednom zaustavio objavu fotografije čovjeka kom je bomba otkinula obje ruke i kada su ga pitali zašto je odbacuje rekao je da je saznao da je tom čovjeku ruke otkinula njegova bomba kojom je nepropisno rukovao, a ne neprijateljska. Ovakav odnos  prema istini Sidran je komentarisao riječima da „vrhunske umjetnosti nema bez vrhunske etičnosti i da tek to dvoje zajedno proizvodi vrhunsko umjetničko i ljudsko zadovoljstvo“.

Mnogo njegovih ratnih i fotografija nastalih tokom Zimskih olimpijskih igara koje su održane u Sarajevu 1984. godine je objavljeno u Fotomonografiji Grad Sarajevo pod opsadom koju je Skupština grada Sarajeva štampala u ratu i za koju su među najzaslužnijim Izet Sarajlić i gradonačelnik Muhamed Kresevljaković, pa dizajnerka Danijela Bojanić ali i mnogi drugi: Izet Kalkan, Josip Pejakovic, Dragan Šeleda, Ranko Popović, Edvin-Edo Ferizović, Rusmira Čamo, Dragan Resner, Miljenko Uherka... Larma smatra da je ta Fotomonografija ostvarila svoj cilj jer je „došla u ruke američkog predsjednika Bila Clintona, Pape Ivana Pavla II i mnogih drugih šest mjeseci prije nego se pojavila u Sarajevu gdje je došla preko Igmana jer je štampana u Italiji“.

Nakon rata ga ljubav odvela iz BiH, sve do Amerike, preciznije u Filadelfiju gdje je nakon nekoliko godina reporterski fotoaparat „okačio o klin“. Sada se bavi umjetničkom fotografijom, igrom svjetla i njegovog odsustva i kaže da tim lijepim slikama nastoji sebe izliječiti od posttraumatskog sindroma od kog, vjeruje, boluju sve Sarajlije i Sarajke koji su bili u svom gradu tokom opsade, ali oni koji su bili van grada, odsječeni od najdražih.

- Svaka fotografija ima pokret koji se ne može ponoviti. To je iz jedne od najboljih definicija fotografije i ako si škljocnuo u pravom momentu - to je živa fotografija najveće vrijednosti i za istoriju i za umjetnost jer se nikada ne može ponoviti.  Za razliku od rata, sada je  sadržaj fotografije miroljubiv, privlačan, neagresivan sklad boja i pokreta...- priča skromno Larma i kaže da mu je želja da njegovi radovi budu okačeni na zid nečijeg prostora kao umjetničko djelo i da taj neko ima želju da ih gleda ponovo i ponovo.

Poznati sarajevski novinar Pavle Pavlović je o njemu napisao da je „svijetu donio pravu sliku ljudske patnje u Sarajevu“.

„Rikard Larma, do tada poznati bosanskohercegovački fotoreporter što je palio maštu čitalaca slikama glamura i blještavila džet seta  sa evrovizijskih i drugih bjelosvjetskih festivala, odlučio se boriti objektivom. Jedino tako će uspjeti, kao hrabri radio-reporter Siniša Glavašević u Vukovaru, svijetu donijeti pravu sliku ljudske patnje u Sarajevu. Nekoliko je mjeseci na štakama jurio po gradu koji je hrabro umirao. Gdje je bilo najgore - tu je bio Rikard i objektiv. Njegova luda hrabrost bila je, dakako, zamijećena. Ubrzo ga angažuje jedna od najvećih svjetskih novinskih agencija The Associated Press. Pametni Ameri, boljeg nisu mogli naći. Em je znao grad, em ljude, em jezike i uz to bio je ludo hrabar. Kao poručen za fotorepotera - kamikazu koji će opasnost i uzbuđenje vidjeti jedino kroz okular fotokamere. Photo by Rikard Larma počelo je osvajati novinske stranice. Na brisanim prostorima smrti bili su samo nepromašeni jadnici i Rikard koji je i sam bio meta objektiva svjetskih kolega. Potresna je scena kada je u samrtnom roju gelera pokušavao spasiti jednog sugrađanina“, piše Pavlović.

Sarajevo nikada nije otišlo iz njega.

- Sarajevo je bilo centar svemira poznato kao multietnički grad u najviše multietničkoj državi nastaloj nakon raspada Jugoslavije. Sve druge države - Slovenija, Srbija, Hrvatska... su nacionalne... Tokom rata sam toliko bio s druge strane objektiva i objektivno bilježio šta se događa da su neki ljudi mislili da sam stranac, pitali su me čak i  gdje sam naučio jezik... Na stranu filozofiranje. Život je jednostavniji s tim da ponekad ima rezova. Ja sam otišao, ispalio se, 1997. godine  tragajući za dobrim i iskonskim. I to je sva priča... 1999. u februaru sam u Jerusalemu danima chatao s našim ljudima širom svijeta i onda sam nestao na jedan dan, pa su svi bili zabrinuti, mislili na najgore,  a ja sam se prijavio i napisao da se napokon u mome životu pojavila žena koja će mi promijeniti život – moja prva kćerka, Julija. Kasnije je došla druga, Lilijan-Lili, moj zlatni ljiljan. Do tada sam bio zauzet rizikujući život, to je bio novinarski izazov, ali tada su moje kćerke postale moj izazov- priča Larma. Istini za volju – rijetko priča, radije pokazuje slike, ali i to je Rikard Larma.

U sarajevskoj Vijećnici će 5. aprila, u okviru ovogodišnjeg Festivala Modul Memorije, na izložbi „Sarajevo, Vječita Vijećnica“ biti izložene neke od najljepših i najpotresnijih Larminih ratnih fotografija.

Postoje ljudi koji se pitaju kakvog smisla ima govoriti o ratu 30 godina kasnije. Pa da se ne zaboravi, ni rat, ni stradanje, ali ni hrabrost ni ljubav koja je vladala među ljudima u tom gradu, a Rikard Larma je jedan od onih koji su svega toga imali mnogo.

(Foto: uz dozvolu autora Rikarda Larme)